“Putinin xəyanəti: Brejnev və Andropovun mirası necə məhv edildi?” – “Deutsche Welle”
1 avqust 1975-ci il – Sovet İttifaqı üçün yəqin ki, 74 illik mövcudluğu boyunca ən böyük diplomatik uğurun tarixidir.
Nəşr qeyd edir ki, düz 50 il öncə həmin gün Leonid Brejnev Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq üzrə Helsinki Aktına imza atdı. Onunla yanaşı ABŞ, Kanada və Avropa demokratiyalarının liderləri, eləcə də Moskvanın himayəsində olan Varşava Müqaviləsi ölkələrinin başçıları da bu sənədi təsdiqlədi. Bu, sovet imperiyasının beynəlxalq səviyyədə legitimlik qazanması idi.
Helsinki razılaşmaları “şər imperiyası”nın qızıl möhürüdür
Helsinki Aktı İkinci Dünya müharibəsinin nəticələri ilə bağlı illərlə davam edən mübahisələrə son qoydu. Sənəd Avropada sərhədlərin dəyişməzliyini təsdiqləyərək, Baltikyanı ölkələrin faktiki işğalını və Moldovanın Rumıniyadan ayrılmasını legitimləşdirdi. Eyni zamanda, Sovetlərin Mərkəzi Avropa üzərindəki nəzarəti də beynəlxalq hüquqla tanınmış oldu.
SSRİ-nin maraqlarına xidmət edən daha bir vacib detal – sənədin Almaniya Demokratik Respublikasını (ADR) tanıması idi. Bu dövlət, əslində, 1949-cu ildə Stalin tərəfindən Şərqi Almaniyanın işğalını pərdələmək üçün yaradılmışdı. O dövrdə ADR ərazisində təxminən bir milyonluq sovet qoşunu yerləşirdi.
Helsinki sənədi həmçinin NATO və Varşava Müqaviləsi ölkələri arasında etimad tədbirlərini, siyasi dialoqu və müntəzəm məsləhətləşmələri nəzərdə tuturdu. Bu isə “soyuq müharibə”nin “isti müharibə”yə çevrilməsi riskini azaldırdı. Sovet rəhbərliyi üçün bu kompromis qlobal qarşıdurmadan qaçmaq və daxildə çökmək təhlükəsini azaltmaq baxımından qəbuledilən idi.
Təkcə bu deyil – sənədə Qərb ölkələrinin təşəbbüsü ilə əlavə olunmuş “insan haqlarına hörmət” bəndi sovet dissidentlərinə də hüquqi dayaq verdi. Moskvanın rəhbər elitası üçün isə ən önəmli məqam ABŞ-la eyni səviyyədə oturub, Avropanın təhlükəsizliyini müzakirə etmək idi. Bu bərabərlik hissi sovet liderləri üçün superdövlət statusunun sübutu sayılırdı.
Diplomatiyanın iflası və qütbləşmiş dünya nizamı
1990-cı ildə Mixail Qorbaçov Paris Xartiyasını imzaladı, Helsinki prosesinin ruhunu daha da dərinləşdirdi. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra onun keçmiş respublikaları ATƏT-in tamhüquqlu üzvlərinə çevrildi. 1995-ci ildə bu format beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində ən böyük təşkilata – ATƏT-ə çevrildi.
Amma cəmi bir neçə onillik sonra hər şey dəyişdi. 2000-ci ildə Vladimir Putin hakimiyyətə gəldi. Onun idarəçiliyi dövründə Rusiya təkcə Helsinki irsindən uzaqlaşmadı, həm də bu prosesi öz əli ilə dağıtdı. Bu gün ATƏT-in Vyana qərargahında hələ də Rusiya nümayəndələri “milli maraqları” müdafiə etdiklərini deyirlər. Amma onların müdafiə etdikləri artıq Rusiya deyil, Putinin qurduğu, Kremllə vətəni eyni sayan bir rejimdir. Onlara yalnız Belarus və nadir hallarda Orta Asiya ölkələrinin nümayəndələri dəstək verir.
Eyni vaxtda Avropanın neytral ölkələri, hətta Avstriya belə NATO-ya üzvlük məsələsini açıq müzakirə edir. 2023-cü ildə artıq Alyansa qoşulan Finlandiya indi ordusunu səfərbər edir, haubitsalarını Sankt-Peterburqa tuşlayır. İsveç isə ABŞ-la birlikdə Kalininqradı zəbt etmək planı hazırlayır. Azərbaycan isə Kremlə baxmadan NATO üzvü olan Türkiyəyə ərazisində hərbi baza tikməyi təklif edir. Ukrayna isə qürurla mavi NATO bayrağını Kursk, Belqorod və Bryansk vilayətlərindən görmək üçün sərhədlərində dalğalandırmağa hazırlaşır.
Rusiya bu uçuruma necə düşdü?
Bütün bunlar üçün Vladimir Putin yalnız bir nəfərə – özünə təşəkkür etməlidir. Onun siyasi eqosu və hesablanmamış özünəinamı Rusiya diplomatiyasını 1970-ci illərin qürurundan 2020-ci illərin təcridinə gətirib çıxardı. Bu, uğursuzluğun klassik nümunəsidir.
Əgər sabah Putin istefa versə, Rusiya ordusu 1991-ci ilin sərhədlərinə qayıtsa belə, yeni Helsinki sazişi üçün illərlə gözləmək lazım gələcək. Çünki Rusiya olan etimad itirilib. Bunu geri qaytarmaq asan olmayacaq. Avropa ölkələri istər minalardan imtinanı ləğv etməklə, istərsə də silahlanma proqramlarını genişləndirməklə artıq öz təhlükəsizliyini gücləndirməyə başlayıb.
ATƏT, yəqin ki, Millətlər Liqası kimi yox olmayacaq. Amma Rusiya bu təşkilatda uzun illər “arzuolunmaz üzv” statusunda qalacaq. Əgər özü mövcudluğunu davam etdirə bilsə… Bəli, Brejnev bu mənzərəni görsəydi, heyrətdən donub qalardı.
